Boventonen

Het begrip boventonen intrigeert veel mensen. In de esoterische hoek gelooft men dat boventoonzang een diepere betekenis aan het leven geeft en dat de boventonen van klankschalen geneeskrachtige werking hebben. In de muziekwereld doen sommigen ook geheimzinnig over boventonen. De boventonenzang uit Mongolië lijkt onverbrekelijk verbonden met spiritualiteit. Hier in het westen zijn er koren die een speciale rol wegleggen voor boventonen. Zij stellen zichzelf ten doel boventonen overeen te laten komen, zodat de boventonen extra versterkt worden.

Mensen die speciale krachten toedichten aan boventonen begrijpen er niet veel van. Boventonen zijn volslagen alledaags, zowel in de natuur als in de cultuur. Instrumenten hebben boventonen, de menselijke stem heeft boventonen, een stofzuiger heeft boventonen. Alleen zijn we ons zelden bewust van die boventonen. Boventonen zijn een onderdeel van de totale kleur van de geluiden die we horen.

Piano

Dit proefje kan je aan de piano doen, om zelf boventonen te ervaren. Druk zo zacht mogelijk de centrale c in (dat is de c vlakbij het sleutelgat). Wacht nu net zo lang totdat de toon niet meer hoorbaar is, maar houd de toets wel ingedrukt. Sla nu kort de f aan, een octaaf plus een kwint lager dan de c. Luister! Er blijft een toon doorklinken, dat is de c! De F is er dus in geslaagd om de c ‘aan te slaan’. De reden daarvoor is dat de c een boventoon is van de F.

Hoe ontstaan die boventonen dan? Daar komt een beetje natuurkunde aan te pas. Het eenvoudigste trillende voorwerp is een snaar. Een snaar kan over de hele lengte trillen. De beide uiteinden zitten vast, en het midden van de snaar heeft de grootste beweging. Laten we dit de basistrilling noemen. Maar nu komt het. De snaar kan ook op andere manieren trillen. Er is een trilling waarbij het midden van de snaar juist niet beweegt, en waarbij de grootste beweging op één kwart en op driekwart van de snaar ligt. De snelheid van die trilling is twee keer zo snel dan die van de hele snaar. Die trilling zal daarom een octaaf hoger klinken dan de basistrilling. Op dezelfde manier kan de snaar in drie stukken trillen en in vier stukken, enzovoorts. Elk van deze trillingen brengt een andere toon voort.

Hier is een weergave van verschillende trillingen. Eerst de snaar in rust, dan de basistrilling en daaronder de trilling in tweeën en in drieën:

Het is misschien moeilijk voor te stellen, maar een snaar maakt al deze trillingen tegelijkertijd. De verhouding van de trillingen wordt beïnvloed door de plaats waar je de snaar aanslaat. Daarom klinkt een gitaarsnaar dus anders als je hem vlakbij de kam aanslaat dan wanneer je hem meer bij het midden aanslaat.

Welke boventonen heeft een snaar? Het is een vaste reeks. De eerste boventoon is het octaaf boven de grondtoon. De tweede ligt een octaaf plus een kwint boven de grondtoon. De derde ligt twee octaven boven de grondtoon. De vierde ligt twee octaven plus een grote terts boven de grondtoon. En zo gaat het verder.

Klinkers

Mensen kunnen het relatieve volume van de boventonen van hun stem beïnvloeden door de vorm van de mondholte te veranderen. Een oe-klank heeft bijvoorbeeld relatief weinig boventonen, een a-klank heeft relatief veel boventonen.

Boventonen zijn dus van alledag. Het begrip zal wel zo tot de verbeelding spreken omdat we ze niet kunnen horen – althans niet zonder oefening – en omdat het woord ‘boven’ erin voorkomt.